මොන්ටානා හි ව්‍යවස්ථාව ‘වර්තමාන සහ අනාගත පරම්පරාවන් සඳහා’ සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් ප්‍රතිඥා දෙන බව පැමිණිලිකරුවන් සඳහන් කරයි
ව්‍යවස්ථාපිත දේශගුණික නඩුවක් සම්බන්ධයෙන් එක්සත් ජනපදයේ ප්‍රථම නඩු විභාගය පසුගිය 12 වැනි දා උදෑසන මොන්ටානා ප්‍රාන්තයේ හෙලේනා අගනුවර උසාවියකදී ආරම්භ විය.
Hold v Montana යන නඩුව 2020 දී ගොනුකරන ලද්දේ රාජ්‍ය නිලධාරීන් පොසිල ඉන්ධන ගැති ප්‍රතිපත්ති පැනවීමෙන් සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් සඳහා ඔවුන්ගේ ව්‍යවස්ථාපිත අයිතිය උල්ලංඝනය කළ බවට චෝදනා කරන වයස අවුරුදු පහේ සිට 22 දක්වා වන පැමිණිලිකරුවන් 16 දෙනෙකු විසිනි.
ආරම්භක දේශනයේදී, පැමිණිලිකරුවන්ගේ නීතීඥ රොජර් සුලිවන් පැහැදිලි කළේ, දේශගුණික විපර්යාස මොන්ටානා පුරා නියඟය, ලැව්ගිනි, අධික තාපය සහ අනෙකුත් පාරිසරික ව්‍යසනයන් ඇති කරන බවත්, එමගින් තරුණ පැමිණිලිකරුවන්ගේ සෞඛ්‍යයට සහ යහපැවැත්මට විශාල හානියක් සිදුවන බවත්ය. මෙම වෙනස්කම් ෆොසිල ඉන්ධන දහනය නිසා සිදුවන බව ඔහු සඳහන් කළේය.
මෑත වසරවල පැවති අධික ලැව්ගිනි දුමාරයෙන් සමහර පැමිණිලිකරුවන්ගේ ඇදුම රෝගය උත්සන්න වී ඇති ආකාරය ඔහු විස්තර කළේය. සමහරු දඩයම් කිරීමට සහ මසුන් ඇල්ලීමට ප්‍රිය කරන නමුත් ඒවා විනාශ වී ඇති බව දැක ඔවුන් ඇත. එක් පැමිණිලිකරුවෙකු ස්කී උපදේශකයෙකු ලෙස සේවය කරයි. (එය හිම පතනය අඩු වීමෙන් තර්ජනයට ලක් වූ රැකියාවකි) අනෙකුත් පැමිණිලිකරුවන් දේශගුණික අර්බුද හා සම්බන්ධ කාලගුණ රටා වෙනස්වීම් මගින් සංස්කෘතික භාවිතයන් තර්ජනයට ලක්ව ඇති ස්වදේශික ගෝත්‍රවල සාමාජිකයින් බව පැමිණිල්ලේ නීතිඥවරයා පැවසීය.
සමහර ප්‍රාන්තවලට වඩා ගෝලීය උෂ්ණත්වය ඉහළ යාමට හේතු වන ක්‍රියාකාරකම්වලට මොන්ටානා ප්‍රාන්තය වගකිව යුතු බව සුලිවන් පැවසීය. ඒවා පාලනයට ගන්නා වූ හදිසි ක්‍රියාමාර්ගයකින් තොරව මෙම දේශගුණික ප්‍රතිවිපාක වඩාත් නරක අතට හැරෙනු ඇති බව ද ඔහු පැවසීය.
නමුත් දේශගුණික අර්බුදයේ වෙනසක් කිරීමට තරම් මොන්ටානා හි විමෝචනය “ප්‍රමාණවත් නොවන” බවට රජය තර්ක කළේය. රජයේ අදහස වූයේ එය ‘ඉතා සුළු‘ බවය.
“දේශගුණික විපර්යාස ගෝලීය ප්‍රශ්නයක්”රජය වෙනුවෙන් ආරම්භක අදහස් දැක්වීම සිදු කළ සහකාර නීතිපති මයිකල් ඩී රසල් පැවසීය.
මොන්ටානා ප්‍රාන්තයේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව 1972 සිට “ප්‍රාන්තය සහ එක් එක් පුද්ගලයා වත්මන් සහ අනාගත පරම්පරාවන් සඳහා මොන්ටානා හි පිරිසිදු හා සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් පවත්වා ගෙන යා යුතු අතර වැඩිදියුණු කළ යුතුය” යන්න සහතික කර ඇත.
නඩුවේ ලාබාලතම නියෝජිතයා ලෙස සාක්ෂි දුන් පළමු විශේෂඥ සාක්ෂිකරු වූ මේ නැන් එලිංසන්ට එම භාෂාව සැකසීමේ කාර්යභාරයක් තිබුණි.
“මම මේ ව්‍යවස්ථාව ගැන ආඩම්බර වෙනවා. පිරිසිදු හා සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් සඳහා ඇති අයිතිය ගැන මම විශේෂයෙන් ආඩම්බර වෙනවා. මට මෙහි සිටීමට ලැබීම සහ මගේ අදහස් බෙදා ගැනීමට හැකිවීම ගැන මම ගෞරවයට පත්වෙනවා.” ඇය සිය සාක්ෂියේදී පැවසුවාය.
නඩුවේ පැමිණිලිකරු ලෙස නම් කරන ලද 22 හැවිරිදි රිකී හෙල්ඩ්, දේශගුණික අර්බුදය මොන්ටානා ප්‍රාන්තයේ ගිනිකොන දෙසින් පිහිටි තම පවුලේ ගොවිපළට කර ඇති බලපෑම් පිළිබඳව සාක්ෂි දුන්නාය. ඇය හැදී වැඩුණේ එම ගොවිපළේය. ඔවුහූ පශු පාලනයේ නිරත වූහ. නමුත් ඇය කුඩා කල සිටම සත්ත්ව රංචුවේ පැහැදිලි වෙනස්කම් දුටුවාය.
“සමහර බලපෑම් ලැව්ගිනි, නියඟය, ගංවතුර, කුණාටු සහ හිම කැට වැනි ආන්තික කාලගුණික සිදුවීම්” ඇය පැවසුවාය.
නියඟය සහ හිම පතනය අඩුවීම යන දෙකම සත්ත්ව පාලනයට අවශ්‍ය ජල සැපයුමට තර්ජනයක් වී ඇති අතර, ලැව්ගිනිවලින් පිටවන දුම පිටත වැඩ කිරීම දුෂ්කර කර ඇත. මෙම වෙනස්කම් දැකීම තමාගේ මානසික සෞඛ්‍යයට ද බලපා ඇති බව හෙල්ඩ් පැවසුවාය.ෙ
“ගොවිපොළ සහ සතුන් මගේ ජීවිතය. මගේ නිවස තිබෙන්නේ ද ගොවිපොළ තුළයි. ඒක මට මානසික පීඩනයක්” ඇය කඳුළු සලමින් පැවසුවාය.
දේශගුණික අර්බුදය හේතුවෙන් ඇය අත්විඳින ලද මනෝවිද්‍යාත්මක බලපෑම් ගැන හෙල්ඩ් කතා කරන විට, ඇයගේ ප්‍රකාශයන් “සමපේක්ෂණ” බව පවසමින් රජය විරුද්ධ විය. ඇය දේශගුණික විශේෂඥවරියක් නොවන බැවින් ඇයගේ මානසික සෞඛ්‍යයේ වෙනස්වීම් දේශගුණ අර්බුදයටම සෘජුවම ආරෝපණය කළ නොහැකි බව පවසමින් විනිසුරුවරයා ද රජයේ නීතිඥවරයාගේ මතයට එකඟ විය.
ඇය අරගල කළත්, දේශගුණික සටනේ අනාගතය ගැන සුබවාදීව සිටින බව හෙල්ඩ් තවදුරටත් පැවසුවාය. නඩුවට හිතකර තීන්දුවක් ලැබුණහොත් ඇයට වඩාත් සුබවාදී හැඟීමක් ඇති වනු ඇතැයි ඇය පැවසුවාය.
“අනාගතය, මෙම ප්‍රාන්තයේ අනාගතය, මෙම ගොවිපළ සහ සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් ඇති කර ගැනීම සඳහා මට වැඩි බලාපොරොත්තුවක් ඇති වේවි. දේශගුණික විපර්යාස ගෝලීය ගැටලුවක් බව මම දන්නවා. නමුත් මොන්ටානා එහි අපගේ කොටසෙහි වගකීම භාර ගත යුතුයි” ඇය අවධාරණය කළාය.
මොන්ටානා විශ්ව විද්‍යාලයේ පරිසර පද්ධතිය සහ සංරක්ෂණ විද්‍යාව පිළිබඳ මහාචාර්ය ස්ටීවන් ධාවන්, මොන්ටානාහි සහ ගෝලීය වශයෙන් අධික උණුසුම සහ නියඟය වැනි කඩාකප්පල්කාරී කාලගුණික සිදුවීම්වල බරපතලකම සහ වාර ගණනට දේශගුණ අර්බුදය දායක වී ඇති ආකාරය විස්තර කළේය.
මම හිතන්නේ මොන්ටානා සහ ඇත්ත වශයෙන්ම අනෙක් සෑම තැනකම, හැකි ඉක්මනින් ෆොසිල ඉන්ධන දහනය කිරීම නතර කළ යුතුයි – ස්ටීවන් ධාවන්
2007 වසරේ නොබෙල් සාම ත්‍යාගය දිනාගත් දේශගුණික විපර්යාස පිළිබඳ අන්තර් රාජ්‍ය මණ්ඩලයේ සාමාජිකයෙකු වූ ස්ටීවන් පැවසුවේ “මොන්ටානා සහ ඇත්ත වශයෙන්ම අනෙක් සෑම තැනකම හැකි ඉක්මනින් පොසිල ඉන්ධන දහනය කිරීම නතර කළ යුතු යැයි මම සිතනවා. එය තරමක් සරලයි”
පැමිණිලිකරුවන්ගේ නීතිඥයෙකු වන පිලිප් ග්‍රෙගරි, ලොව ප්‍රමුඛතම දේශගුණ විද්‍යා ආයතනය වන දේශගුණික විපර්යාස පිළිබඳ අන්තර් රාජ්‍ය මණ්ඩලයේ 2023 වාර්තාවක් ඉල්ලා සිටියේය. නමුත් ග්‍රෙගරිගේ ඉල්ලීමට රාජ්‍යයේ නීතීඥයෙකු වන මාර්ක් ස්ටර්මිට්ස් විරුද්ධ විය. ග්‍රෙගරි සහ පැමිණිල්ලේ නීතිඥවරු වාර්තාව පොදු කාරණයක් බව සඳහන් කළේය. විනිසුරුවරයා රජයේ නීතිඥවරයාගේ විරෝධතාව ප්‍රතික්ෂේප කළේය.
මොන්ටානාහි නඩු විභාගයේදී සමහර පැමිණිලිකරුවන් තර්කවලට සවන් දෙන අයුරු
හරස් ප්‍රශ්න කිරීම්වලදී, ස්ටර්මිට්ස් ධාවන්ගෙන් ඉල්ලා සිටියේ මොන්ටානා ප්‍රාන්තයට දේශගුණික අර්බුදය තනිවම ජය ගත හැකිද යන්න පැහැදිලි කරන ලෙසයි. ඊට පිළිතුරු දෙමින් ධාවන් පවසා සිටියේ මොන්ටානා ප්‍රාන්තයට එය කළ නොහැකි බවයි. නමුත් ක්‍රියාමාර්ග ගැනීමෙන් මොන්ටානා ප්‍රාන්තයට අනෙකුත් ප්‍රාන්ත සහ අනෙකුත් රටවල් පවා එසේ කිරීමට පෙළඹවිය හැකි බව ඔහු පැවසීය.
“ඉතිහාසයේ නැවත නැවතත් පෙන්නුම් කර ඇති දෙය නම්, සැලකිය යුතු සමාජ ව්‍යාපාරයක් අවශ්‍ය වූ විට, එය බොහෝ විට එක් අයෙකු හෝ දෙතුන් දෙනෙකු විසින් ආරම්භ කරන ලද බවයි” ධාවන් පැවසීය.
ස්වල්ප වේලාවකට පසු, 19 හැවිරිදි පැමිණිලිකාරියක් වන ග්‍රේස් ගිබ්සන්-ස්නයිඩර් සාක්ෂි දුන්නාය. ලැව්ගිනි දුමාරය ඇගේ උපන් නගරයේ එළිමහනේ පාපන්දු ක්‍රීඩා කිරීමේ හැකියාව අඩාල කර ඇති ආකාරය ගැන ඇය සාක්ෂි දුන්නාය.
“අපි පිට්ටනිය දිගේ ඉහළට හා පහළට දුවද්දී, ලැව්ගිනි දුමාරය අපේ පෙනහළු පුරවනවා” ඇය පැවසුවාය.
ගිබ්සන්-ස්නයිඩර් පැවසුවේ ඇය තම “ලස්සන” මව් ප්‍රාන්තයේ පවුලක් ඇති දැඩි කිරීමට බොහෝ කලක සිට සිහින මැවූ නමුත් නරක අතට හැරෙන දේශගුණික බිඳවැටීම් මධ්‍යයේ දරුවන් ඇති දැඩි කිරීමේ සිතුවිල්ල ඇයට දරාගත නොහැකි බවයි.
“මට සදාචාරාත්මකව මගේම දරුවන් සිටිය හැකිද යන්න මට විශ්වාස නැහැ” ඇය පැවසුවාය.
නඩුව විභාග වූ පළමු දින සාක්ෂි දුන් අවසාන සාක්ෂිකරු වූයේ 17 හැවිරිදි පැමිණිලිකාරියක වන ඊවාය. මොන්ටානා හි ලිවිංස්ටන් හි පිහිටි ඇගේ නිවස ඇගේ ප්‍රියතම ගංගාව වන යෙලෝස්ටෝන් වෙතින් “විනාඩි දෙකේ සිට පහ දක්වා ඇවිදීමේ” දුරක පිහිටා ඇත. (ඊවා බාලවයස්කාරියක් නිසා ඇයගේ අවසන් නම සඳහන් කර නැත)
“මට ඒ ස්ථානය ගැන ඇත්තටම ලස්සන මතකයන් ගොඩක් තියෙනවා,” ඇය පැවසුවාය.
නමුත් මෑත වසරවලදී, දේශගුණික අර්බුදය ඇගේ ආදරණීය ගංගාව විනාශ කර ඇත. 2022 දී, ගඟ විනාශකාරී ගංවතුරකට මුහුණ දුන් අතර ඊවාගේ ප්‍රජාවේ බොහෝ නිවාස සහ ව්‍යාපාර ජලයෙන් යට විය.
“ඒකෙන් මට ගොඩක් බය හිතුනා” ඇය පැවසුවාය.
ඊවා ගංවතුරේ විනාශය දුටු පළමු අවස්ථාව එය නොවේ. මීට වසර කිහිපයකට පෙර ඇගේ පවුල ජීවත් වූයේ ලිවිංස්ටන් නගරයෙන් පිටතය. නමුත් 2018 දී ගංවතුර හේතුවෙන් ඇගේ පවුල නගරයට යාමට භාවිතා කළ පාලම පෙරළී ගියේය. නිලධාරීන් තාවකාලික ආදේශකයක් ගොඩනඟා ඇත. නමුත් ඊළඟ වසරේ ගංවතුර එය ද ගසා ගෙන ගියේය. සෑම දිනකම ලිවිංස්ටන් වෙත පැමිණීමට පැය භාගයකට ආසන්න ගමනක් යාමට ඇගේ පවුලට බල කෙරුනි.
නඩුව ගොනු කරන විට 14 හැවිරිදි ඊවා පැවසුවේ දේශගුණික අර්බුදය ඇගේ අනාගතය ගැන “අවිනිශ්චිත” හැඟීමක් ඇති කරන බවයි.
