මොන්ටානාහි සුවිශේෂී දේශගුණික තීන්දුව: ප්‍රධාන පැතිකඩ තුනක්
නීති සම්මත කර නැවත දේශපාලනයේ කරඬුව අල්ලාගෙන ඡන්ද පෙට්ටියට යන වැඩවලින් තොරව අපට දිනන්න බැහැ. නිසැකවම අපි එය සැමරිය යුතුයි. නමුත් ඉදිරි වැඩ ගැන අපි යථාර්ථවාදී විය යුතුයි
ෆොසිල ඉන්ධන ප්‍රවර්ධනය කිරීම මගින් රාජ්‍ය නිලධාරීන් තම ව්‍යවස්ථාපිත අයිතීන් කඩ කරන බවට චෝදනා කළ තරුණ තරුණියන්ට පක්ෂව එක්සත් ජනපදයේ මොන්ටානා ප්‍රාන්තයේ විනිසුරුවරු කැතී සීලි (Judge Kathy Seeley) විසින් ඓතිහාසික නඩු තීන්දුවක් ලබා දුන්නේය.
මොන්ටානා ප්‍රාන්ත ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් සහතික කර ඇති “පිරිසිදු සහ සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් / clean and healthful environment” සඳහා ඇති අයිතියක් තුළ ස්ථාවර දේශගුණයක් ඇතුළත් වන බවට පැමිණිලිකරුවන්ගේ ප්‍රකාශය විනිසුරුවරයා විසින් සිය පිටු 112ක දීර්ඝ නඩු තීන්දුව මගින් සනාථ කළේය.
බලශක්ති ව්‍යාපෘතිවලට අවසර දීමේදී දේශගුණික බලපෑම් සලකා බැලීම රජයට තහනම් කරන ලද මොන්ටානා හි පාරිසරික ප්‍රතිපත්ති පනතේ / Montana’s Environmental Policy Act ප්‍රතිපාදන ව්‍යවස්ථා විරෝධී බව ඇය සඳහන් කළාය.
මොන්ටානා ප්‍රාන්ත බලධාරීන් පවසන්නේ තීන්දුවට එරෙහිව අභියාචනා කරන බවයි. කෙසේ වෙතත් ප්‍රවීණයන් පවසන්නේ එය දේශගුණික නඩු භූ දර්ශනය / climate litigation landscape වෙනස් කළ බවයි. නමුත් එහි සෘජු බලපෑම් සීමා වනු ඇතැයි ඇතැමුන් අනතුරු අඟවයි.
අප මෙතැන් සිට මෙම ඓතිහාසික තීන්දුවේ ප්‍රධාන කරුණු ගැන කෙටි විමසීමක් කරමු.
‘‘අත්හදා බැලීම් වෙනසක් කළ හැකි අතර තවත් බොහෝ දේ පැමිණෙනු ඇත’’
මොන්ටානා හි නඩු විභාගය සෑම දෙයක්ම නව මාවතකට ගෙන ආවා. දේශගුණික විද්‍යාව / climate science ඇත්ත වශයෙන්ම ස්ථාවරය මත තබා ඇති අතර තරුණ ව්‍යවස්ථාපිත දේශගුණික අයිතිවාසිකම් ඇත්ත වශයෙන්ම අධිකරණයේදී සලකා බැලුවා” Nathan Baring පැවසීය
විනිසුරුවරියගේ තීන්දුවට පෙර පවා එක්සත් ජනපද ඉතිහාසයේ පළමු වරට ව්‍යවස්ථාපිත දේශගුණික නඩුවක් / constitutional climate case විභාගයට ගත් අවස්ථාව වශයෙන් Hold v Montana නඩුව ඉතිහාසගත විය.
ලාභ නොලබන නීති සමාගමක් වන Our Children’s Trust විසින් ගෙන එන ලද තරුණයන් විසින් මෙහෙයවන ව්‍යවස්ථාමය දේශගුණික නඩු එක්සත් ජනපදයේ වෙනත් ප්‍රාන්ත හතරක ද විභාග වෙමින් පවතී. හවායි තරුණ පැමිණිලිකරුවන් විසින් ගෙන එන ලද එක් නඩුවක් 2024 ජුනි මාසයේදී නඩු විභාගයට ගැනීමට නියමිත බව නීතිඥවරු මේ මාසයේ නිවේදනය කළහ.
Our Children’s Trust විසින් ගොනු කරන ලද එක්සත් ජනපද ෆෙඩරල් රජයට එරෙහිව ගොනු කරන ලද Juliana v United States නම් දේශගුණික නඩුවක් ද නැවත නඩු විභාගයට යන මාවතට පැමිණ ඇත. වසර ගණනාවක පසුබෑම් වලින් පසුව පසුගිය ජුනි මාසයේදී එක්සත් ජනපද දිස්ත්‍රික් අධිකරණයක් තීන්දුවක් දුන්නේ නඩුවේ හිමිකම් විවෘත අධිකරණයේ නඩු විභාගයේදී තීරණය කළ හැකි නමුත් දිනයක් නියම කර නොමැති බවයි.
Juliana v United States නඩුවේ පැමිණිලිකරුවෙකු වන Nathan Baring පැවසුවේ මොන්ටානා තීන්දුව සමගින් මෙම නඩු විභාග කෙතරම් වැදගත්ද යන්න පෙන්නුම් කරන බවයි.
“මොන්ටානා හි නඩු විභාගය සෑම දෙයක්ම නව මාවතකට ගෙන ආවා. දේශගුණික විද්‍යාව / climate science ඇත්ත වශයෙන්ම ස්ථාවරය මත තබා ඇති අතර තරුණ ව්‍යවස්ථාපිත දේශගුණික අයිතිවාසිකම් ඇත්ත වශයෙන්ම අධිකරණයේදී සලකා බැලුවා” Nathan Baring පැවසීය.
මෙම නඩු විභාග රජයේ ක්‍රියාකාරීන් විසින් කරන ලද මතභේදාත්මක හිමිකම්වලට තරඟ කිරීමට අවස්ථාව සලසා දෙන බව ඔහු පැවසීය.
“අත්හදා බැලීමකින් තොරව යුක්තිය ඉටු කළ නොහැක්කේ ඔබට සත්‍ය වාර්තාවක් පිහිටුවිය නොහැකි නිසා සහ රජය බෙදාහදා ගන්නා ඇතැම් විට අමූලික අසත්‍ය ප්‍රකාශ කිරීමට ඔබට නොහැකි නිසයි” ඔහු පැවසීය.
මොන්ටානා තීන්දුව මගින් දේශගුණික විපර්යාස සත්‍ය හෝ මිනිසා විසින් ඇති කරන ලද්දක් බව තහවුරු කළේ නැත. එය විශේෂයෙන් තහවුරු කළේ එය පොසිල ඉන්ධන භාවිතය නිසා සිදුවන බවත් සෑම අමතර හරිතාගාර වායු දූෂණයක් පෘථිවිය උණුසුම් කරන බවත්ය.
අධිකරණය දේශගුණ විද්‍යාව තහවුරු කරයි
නඩු විභාගයේදී රාජ්‍ය නිලධාරීන් දේශගුණික අර්බුදය පිළිබඳ වැඩි දැනුමක් ප්‍රදර්ශනය කළේ නැත. ප්‍රාන්තයේ එක් නීතීඥයෙක් IPCC හෙවත් දේශගුණික විපර්යාස පිළිබඳ අන්තර් රාජ්‍ය මණ්ඩලයට ICP ලෙස සඳහන් කළ අතර, ප්‍රාන්තයේ විශේෂඥ සාක්ෂිකරුවෙකු ලෙස කැඳවූ රාජ්‍ය නිලධාරියෙක් කියා සිටියේ නඩු විභාගය ආරම්භ වන තෙක් ඔහු IPCC ගැන නොදැන සිටි බවයි.
කෙසේ වෙතත් දේශගුණික විපර්යාස සැබෑ හෝ මානව හේතු නොවන බවට තර්ක කිරීමට රජය උත්සාහ කළේ නැත. (මෙය සමහර නිරීක්ෂකයින් බලාපොරොත්තු වූ දෙයක්) කොලොම්බියාවේ සබින් මධ්‍යස්ථානයේ නිර්මාතෘ මයිකල් ජෙරාඩ් පැවසුවේ එය උසාවිය තුළ දේශගුණික විපර්යාස ප්‍රතික්ෂේප කිරීම කොතරම් අඩුද යන්න පිළිබඳ ලකුණක් බවයි.
“දේශගුණික විපර්යාස ප්‍රතික්ෂේප කිරීමට උත්සාහ කිරීම ඔවුන් සමච්චලයට ලක් කිරීමට පමණක් නොව, එය අනෙක් පාර්ශ්වයට තෑග්ගක් වනු ඇති බව නීතිඥයින් වටහා ගන්නා තරමට විද්‍යාත්මක සාක්ෂි ඉතාම වැදගත් වී තිබුණා” ඔහු පැවසීය.
ඒක අලුත් ප්‍රවණතාවක් නොවේ. ඔවුන්ගේ නිෂ්පාදන භාවිතා කිරීමේ අන්තරායන් වසන් කිරීම සඳහා මහ නගර සභා තෙල් සමාගම්වලට ඔවුන්ගේ යැයි කියන වැරදි තොරතුරු ව්‍යාපාරයට එරෙහිව නඩු පවරන තවත් දේශගුණික සිද්ධි මාලාවක විත්තිකරුවන් දේශගුණික විපර්යාස ප්‍රතික්ෂේප කිරීම මත රඳා නොපවතී.
දේශගුණ විද්‍යාව ප්‍රමුඛව පෙනී සිටි බලශක්ති දැවැන්තයින්ට එරෙහිව 2018 දී කැලිෆෝනියා මහ නගර සභාව විසින් ගෙන එන ලද නඩුවක අසාමාන්‍ය නඩු විභාගයකදී, විත්තිකරුවන් වෙනුවෙන් පෙනී සිටින නීතිඥයෙකු IPCC පවා පුළුල් ලෙස උපුටා දැක්වූ බව ජෙරාඩ් සඳහන් කළේය.
ඇත්ත වශයෙන්ම ඔහු පැවසුවේ මෑත ඉතිහාසයේ එක් එක්සත් ජනපද නඩුවක් පමණක් වන අතර, එහි පිරිසිදු බලශක්ති විරෝධී කණ්ඩායම් දෙකක් EPA ට එරෙහිව නඩු පවරන ලදී. දේශගුණ විපර්යාස ප්‍රතික්ෂේප කරන තර්ක පවා භාවිතා කිරීමට උත්සාහ කළ අතර එක්සත් ජනපද අධිකරණයක් පසුගිය මාසයේ එම නඩුව ඉවත් කළේය.
නමුත් මොන්ටානා තීන්දුව මගින් දේශගුණික විපර්යාස සත්‍ය හෝ මිනිසා විසින් ඇති කරන ලද්දක් බව තහවුරු කළේ නැත. එය විශේෂයෙන් තහවුරු කළේ එය පොසිල ඉන්ධන භාවිතය නිසා සිදුවන බවත් සෑම අමතර හරිතාගාර වායු දූෂණයක් පෘථිවිය උණුසුම් කරන බවත්ය.
“විනිසුරු සීලි පැහැදිලිවම නීතියේ ගැටලු පමණක් නොව දේශගුණික අර්බුදය වටා ඇති ඉතා සංකීර්ණ විද්‍යාත්මක ගැටලු තේරුම් ගෙන තිබෙනවා” යැයි පැමිණිලිකරුවන් වෙනුවෙන් පෙනී සිටි බටහිර පාරිසරික නීති මධ්‍යස්ථානයේ නීතීඥ Melissa Hornbein පැවසීය.
නියෝගයේ ශක්තිය, “උසාවිය තුළ දේශගුණික විපර්යාස ප්‍රතික්ෂේප කිරීම සඳහා ඉදිරියට ගෙන යාමේ ඕනෑම උත්සාහයක මිනී පෙට්ටියේ අවසාන ඇණය” බවට පත් කළ හැකි බව ජෙරාඩ් පැවසීය.
Our Children’s Trust හි කෙටි කලක් සේවය කළ නික් කැලේබ් පවසන්නේ මෙම තීන්දුව තවත් නඩු පැවරීමට හේතු විය හැකි බවයි. නමුත් අධිකරණය කාලයත් සමඟ වඩාත් ගතානුගතික වෙමින් පවතින නිසා නඩු බොහෝ විට උඩු යටිකුරු සටනකට මුහුණ දෙනු ඇති බව ද ඔහු පවසයි
දේශගුණික නඩු තවමත් ඉහළ සටනකට මුහුණ දිය හැකිය
ආධාරකරුවන් පවසන්නේ තීන්දුවේ ප්‍රතිරාවය මොන්ටානාවෙන් ඔබ්බට විහිදිය හැකි අතර, පවතින දේශගුණික අවස්ථා සඳහා වඩාත් ධනාත්මක ප්‍රතිඵල ලබා දෙන අතර අතිරේක නඩු සඳහා පෙලඹීමක් ඇති කළ හැකි බවයි. විශේෂයෙන් පිරිසිදු පරිසරයක් සඳහා ව්‍යවස්ථාපිත අයිතිවාසිකම් සහතික කරන අනෙකුත් එක්සත් ජනපද ප්‍රාන්ත අතලොස්සක් තුළ මෙවැනි ප්‍රවණතාවක් ඇති විය හැකි බවත්ය.
නමුත් තීන්දුව කෙලින්ම අදාළ වන්නේ මොන්ටානා ප්‍රාන්තයේ දේශසීමා තුළ පමණක් වන අතර එහි ඇඟවුම් පටු විය හැකි බව බිම් මට්ටමේ පාරිසරික කණ්ඩායම්වලට නීතිමය සහ උපායමාර්ගික සහාය සපයන බ්‍රීච් සාමූහිකයේ (Breach Collective) මාණ්ඩලික නීතීඥ නික් කැලෙබ් පැවසීය.
විනිසුරු සිලීගේ තීන්දුව අනුමත වුවහොත් පොසිල ඉන්ධන ව්‍යාපෘති අනුමත කිරීම හෝ අලුත් කිරීම තීරණය කිරීමේදී දේශගුණික විපර්යාස සලකා බැලීමට මොන්ටානා ප්‍රාන්ත බලධාරීන්ට බල කෙරෙනු ඇත. එය සැලකිය යුතු කරුණකි. ඊට හේතුව වන්නේ මොන්ටානා ගල් අඟුරු සහ ගෑස් නිෂ්පාදනය කරන ප්‍රධාන ප්‍රාන්තයක් වන බැවිනි. එහෙත් නව ෆොසිල ඉන්ධන යටිතල පහසුකම් සඳහා ඉඩ දීමෙන් එය රජයට තහනම් නොකරනු ඇත.
“එහෙම කරන්න ළං වෙන එකක් නෑ වගේ” නික් පැවසීය.
Our Children’s Trust හි කෙටි කලක් සේවය කළ නික් කැලේබ් පවසන්නේ මෙම තීන්දුව තවත් නඩු පැවරීමට හේතු විය හැකි බවයි. නමුත් අධිකරණය කාලයත් සමඟ වඩාත් ගතානුගතික වෙමින් පවතින නිසා නඩු බොහෝ විට උඩු යටිකුරු සටනකට මුහුණ දෙනු ඇති බව ද ඔහු පවසයි.
මෙම තීන්දුව තවමත් උද්යෝගිමත් ජයග්‍රහණයක් බව නික් කැලේබ් ප්‍රකාශ කළ නමුත් උසාවිය පමණක් දේශගුණික අර්බුදය විසඳන්නේ නැති බවට ඔහු අනතුරු ඇඟවීය.
“නීති සම්මත කර නැවත දේශපාලනයේ කරඬුව අල්ලාගෙන ඡන්ද පෙට්ටියට යන වැඩවලින් තොරව අපට දිනන්න බැහැ. නිසැකවම අපි එය සැමරිය යුතුයි. නමුත් ඉදිරි වැඩ ගැන අපි යථාර්ථවාදී විය යුතුයි.” නික් වැඩිදුරටත් පැවසීය.
https://www.theguardian.com/us-news/2023/aug/20/what-happened-montana-climate-trial-decision
