Understanding compound events in a changing climate

දේශගුණික විපර්යාස ලොව පුරා ආන්තික කාලගුණික සිදුවීම් (extreme weather) නිතර නිතර හා තීව්‍ර කර ඇත. 2019 දී ඉතාලියේ වැනීසියේ ඇති වූ දරුණු ගංවතුර, 2020 දී ඕස්ට්‍රේලියාවේ ඇති වූ දරුණු තාප තරංග සහ ලැව්ගිනි සහ 2021 දී මධ්‍යම යුරෝපයේ පැතිරුණු ගංවතුර මෑත වසරවල දේශගුණය ආශ්‍රිත ව්‍යසනයන් (climate-related disasters) සඳහා උදාහරණ වේ.

දේශගුණික ආන්තික සහ ඒවායේ බලපෑම් පිළිබඳ අපගේ අවබෝධය අඛණ්ඩව වැඩිදියුණු වුවද, සමාජ හා පාරිසරික පද්ධතිවල මුහුණ දීමේ හැකියාව යටපත් කරන සිදුවීම් බොහෝ විට අපව පුදුමයට පත් කරයි. මෙයට අර්ධ වශයෙන් වත්මන් දේශගුණය සහ බලපෑම් ආකෘති නිර්මාණ උත්සාහයන් සංයුක්ත සිදුවීම් ආදර්ශන කිරීමට ඇති හැකියාව ඉතා සීමිත බැවින්, අනුවර්තනය වීමට සුදුසු ක්‍රම සැලසුම් කිරීම අපහසු වේ.

මෙම තත්ත්වය වෙනස් කිරීමට COST Action අවබෝධය සහ ආකෘති නිර්මාණය සංයුක්ත දේශගුණය සහ කාලගුණ සිදුවීම් (DAMOCLES) සමත් වී ඇත. මෙම ක්‍රියාව මගින් විවිධ විද්‍යාත්මක ක්ෂේත්‍ර හරහා සංයෝග සිදුවීම්වල වැදගත්කම සහ ඒවායේ බලපෑම් පිළිබඳව දැනුවත් කර ඇත. COST Action DAMOCLES හි වැඩ මත පදනම් වූ මෑත අධ්‍යයනයක් iScience හි ප්‍රකාශයට පත් කර ඇත.

එය දේශගුණ විද්‍යාව, දේශගුණ බලපෑම් පර්යේෂණ, ජල විද්‍යාව සහ සංඛ්‍යාලේඛන පිළිබඳ විශේෂඥයින් එක් කරමින් නව ප්‍රජාවක් ද නිර්මාණය කර ඇත . NL හි Deltares ආයතනයේ Bart van den Hurk සහ COST Action හි උප සභාපති, DAMOCLES හි සාර්ථකත්වයන් සහ අභියෝග ගැන කතා කරයි.

  • සංයුක්ත සිදුවීම් මොනවාද? / What are compound events?

බොහෝ ප්‍රධාන ජල කාලගුණ විද්‍යාත්මක ව්‍යසනයන් (Hydrometeorological disasters) බොහෝ විට සංයෝග සිදුවීම්වල ප්‍රතිඵලයකි. මෙම ආන්තික සිදුවීම් සංකීර්ණ ව්‍යුහයක් ගෙන ඇත්තේ ඒවාට සාධක කිහිපයක් නිසා හෝ බහුවිධ බලපෑම් ඇති නිසා ය. නිදසුනක් වශයෙන්, වෙරළබඩ ප්‍රදේශයේ ප්‍රබල කුණාටුවක සහ අධික වර්ෂාපතනයේ එකතුවක් හේතුවෙන් වෙරළබඩ ගංවතුරක් ආන්තික විය හැකිය. මෙම සිදුවීම් පිළිබඳ වඩා හොඳ අවබෝධයක් මගින් පූර්ව අනතුරු ඇඟවීම වැඩිදියුණු කිරීමට, වඩාත් ඵලදායී ආරක්ෂක යටිතල පහසුකම් සැලසුම් කිරීමට සහ මිනිසුන් මුහුණ දෙන අවදානම් පිළිබඳ වටිනා තොරතුරු සැපයිය හැකිය.

උෂ්ණත්වය, ආර්ද්‍රතාවය සහ වර්ෂාපතනය අතර අන්තර්ක්‍රියා වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කරන නියඟ, තාප තරංග, ලැව්ගිනි සහ වායු දූෂණය වැනි විවිධ ආකාරවලින් ඉහළ බලපෑම් ඇති සංයෝග සිදුවීම් පැමිණේ. මීට අමතරව, අධික වර්ෂාපතනය, ගංගා පිටාර ගැලීම සහ කුණාටු රැල්ල අතර අන්තර්ක්‍රියා වෙරළබඩ කුණාටු ක්‍රියාවලීන් fluvial/pluvial සහ සාගර ගතිකතාවයන් සමඟ සම්බන්ධ කරයි. අවකාශීය සහ/හෝ තාවකාලික යැපීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ප්‍රධාන කුණාටු සිදුවීම් පොකුරු කිරීම තවත් උදාහරණයකි.

2017 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී පෘතුගාලයේ සිදු වූ සංකීර්ණ සිදුවීමක කැපී පෙනෙන උදාහරණයකි. පැය 24ක් තුළ හෙක්ටයාර් 200,000කට ආසන්න භූමි ප්‍රමාණයක් ලැව් ගින්නෙන් විනාශ වූ අතර එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මරණ 50ක් සිදු විය. දිගු කාලීන වෘක්ෂලතා ආතතිය, කලාපයට උණුසුම් හා වියලි වායු ස්කන්ධ ගෙන ආ ඔෆීලියා සුළි කුණාටුවෙහි බලපෑම සහ කෘෂිකාර්මික භාවිතයන් සම්බන්ධ මානව නොසැලකිල්ල ඇතුළු සංයෝග සාධක කිහිපයක් මෙම ව්‍යසනයට දායක විය.

තවත් උදාහරණයක් වන්නේ 2010 දී රුසියාව, බටහිර රුසියාව පුරා වායුගෝලීය අවහිර කිරීමේ සිදුවීමක් සමඟ වර්ෂාපතනයේ ඌනතාවය සුවිශේෂී ලෙස උණුසුම් හා වියළි ගිම්හානයකට හේතු විය. මෙය, පුළුල්ව පැතිරුනු ලැව්ගිනි සහ වායු දූෂණයට තුඩු දුන් අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 50,000කට අධික පිරිසක් මිය ගිය අතර, රුසියාවේ බෝග වලින් හතරෙන් එකක් විනාශ විය.

  • DAMOCLES හි ප්‍රායෝගික යෙදුම්

DAMOCLES ආරම්භ වූ විට, සංයුක්ත කාලගුණය සහ දේශගුණික සිදුවීම් පිළිබඳ අදහස අලුත් වූ අතර එය පුළුල් ලෙස වටහාගෙන නොමැත. බොහෝ දුරට වෙරළබඩ ජල විද්‍යාඥයින් කිහිප දෙනෙකුට පමණක් යටින් පවතින මූලධර්ම පිළිබඳ විශේෂඥ දැනුමක් තිබුණි. සංයුක්ත සිදුවීම් නිර්වචනය කිරීම සහ කළමනාකරණය කිරීම සඳහා රාමුවක් නිර්මාණය කිරීමේදී DAMOCLES තීරණාත්මක කාර්යභාරයක් ඉටු කර ඇත. මෙම රාමුව ප්‍රායෝගිකව යෙදිය හැකි ආකාරය පෙන්වීමට ද අවධානය යොමු කර ඇත.

DAMOCLES හි උප සභාපති වන Van den Hurk, විවිධ ගංවතුර සාධකවල එකතුවක් නිසා ඇති වූ ගංවතුරකට මුහුණ දුන් සේවාදායකයෙකු සමඟ ඔහුගේ පෞද්ගලික අත්දැකීම් බෙදා ගත්තේය. සේවාදායකයාට අවශ්‍ය වූයේ සිද්ධිය පිළිබඳ ඔවුන්ගේ විශ්ලේෂණය ඒ හා සම්බන්ධ ප්‍රමාණාත්මක අවදානම් තක්සේරුව සඳහා නිවැරදි යෙදවුම් සපයන බව සහතික කිරීමටය. විවිධ ධාවක අතර භෞතික සම්බන්ධතාවය නිරූපණය කිරීමෙන්, DAMOCLES සේවාදායකයාට අවදානම් ගණනය කිරීම් සකස් කිරීමට හැකියාව ලබා දුන්නේය. මෙම ගැළපීම ගංවතුර යටිතල පහසුකම් සඳහා ආයෝජනය කිරීමට, මිල අධික ආයෝජනයක් වුවද, දැනුවත් තීරණයක් ගැනීමට සේවාදායකයාට උපකාර විය.

  • DAMOCLES සාර්ථකත්වය සහ බලපෑම

මෙම ක්‍රියාව සංයුක්ත කාලගුණය (Compound weather) සහ දේශගුණික සිද්ධීන් නිර්වචනය කිරීම සහ විශ්ලේෂණය කිරීම සඳහා ඉතා සාර්ථක වී ඇති අතර මෙම ක්ෂේත්‍රයේ නව විශේෂඥයින් කාණ්ඩයක් නිර්මාණය කර ඇත. එය පර්යේෂණ ප්‍රජාව තුළ ඉතා ඉහළ දෘශ්‍යතාවක් ලබා ඇත. DAMOCLES විසින් ඉතා බලගතු පර්යේෂණ පත්‍රිකා ප්‍රකාශයට පත් කර ඇති අතර ඒවා ඉදිරි වසර සඳහා සංයුක්ත සිදුවීම් පිළිබඳ අපගේ චින්තනය හැඩගස්වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.

DAMOCLES විද්‍යාත්මක ප්‍රතිඵල, පවතින දේශගුණික විපර්යාසවලින් නූතන සමාජයට බරපතලම අභියෝග එල්ල කරන සංයෝග සිදුවීම් සහ ආශ්‍රිත අවදානම් අධ්‍යයනය කිරීම සහ තක්සේරු කිරීම සඳහා ප්‍රධාන යොමුවකි.

Van den Hurk ප්‍රකාශ කරන්නේ, “DAMOCLES හි ප්‍රධාන ජයග්‍රහණවලින් එකක් වන්නේ සංයුති සිද්ධීන් වර්ගීකරණය සඳහා ප්‍රධාන යොමුවක් (key reference) වර්ධනය කිරීමයි. මෙම (Typology) ටයිපොලොජි විවිධ සිදුවීම් වර්ගවල ආන්තික විවිධත්වය ව්‍යුහගත කිරීමට උපකාරී වූ අතර, සංයෝග සිදුවීම් අවබෝධ කර ගැනීම සඳහා වැඩි දියුණු කළ ක්‍රමවලට මග පෑදීය. මුල් පත්‍රිකාව 2020 දී Nature Reviews Earth & Environment හි ‘A typology of Compound weather and Climate events’ යන මාතෘකාව යටතේ මුද්‍රණ විද්‍යාව ඉදිරිපත් කරන ලදී.

  • Typology ටයිපොලොජි: දේවල් සමාන වන ආකාරය අනුව කණ්ඩායම් වලට තැබීම සඳහා භාවිතා කරන පද්ධතියක්, දේවල් විවිධ කොටස් වලට බෙදිය හැකි ආකාරය පිළිබඳ අධ්‍යයනය.

“DAMOCLES හි පසු විපරම් ක්‍රියාකාරකම් සඳහා, විවිධ වර්ගවල සංයුක්ත කාලගුණය සහ දේශගුණික සිදුවීම් අධ්‍යයනය කිරීම සඳහා මාර්ගෝපදේශ සැපයීමට සහ ඒකාබද්ධ සිදුවීම් චින්තනය ආපදා අවදානම අඩු කිරීමේ චක්‍රයට සම්බන්ධ කිරීමට (සංයුක්ත ධාවකයින් සහ බලපෑම් සලකා බැලීම සඳහා ටයිපොලොජි පදනමක් ලෙස භාවිතා කර ඇත. ආපදා අවදානම අඩු කිරීමේ චක්‍රය)

“තවත් විශිෂ්ට ප්‍රතිඵලයක් වන්නේ දේශගුණික විපර්යාස පිළිබඳ අන්තර් රාජ්‍ය මණ්ඩලයේ සංයුති සිදුවීම් ඇතුළත් කිරීමයි. දේශගුණික විපර්යාස පිළිබඳ ප්‍රමුඛතම අධිකාරිය ලෙස, IPCC ක්ෂේත්‍රයේ නවතම දැනුම සංස්ලේෂණය කරන අතර ප්‍රතිපත්ති සම්පාදකයින්, රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන, විද්‍යාඥයින්, කර්මාන්ත සහ පොදුජනතාව ඇතුළු විවිධ පාර්ශ්වයන්ට සේවය කරයි.

“මෙම විද්‍යාත්මක සොයාගැනීම්, පවතින දේශගුණික විපර්යාස වලින් නූතන සමාජයට බරපතළම අභියෝග එල්ල කරන සංයෝග සිදුවීම් (compound events) සහ ආශ්‍රිත අවදානම් (associated risks) අධ්‍යයනය කිරීම සහ තක්සේරු කිරීම සඳහා ප්‍රධාන සඳහනක් වන අතර දිගටම පවතිනු ඇත,” Van den Hurk නිගමනය කරයි.

විද්‍යාව හා තාක්‍ෂණය පිළිබඳ යුරෝපීය සහයෝගිතාව (COST) විසිනි

https://phys.org/news/2023-09-compound-events-climate.html