කාබන් ග්‍රහණය සඳහා බෙහෙවින් ප්‍රචලිත නමුත් විවාදාත්මක විසඳුම් පිළිබඳව විද්‍යාඥයන්ගේ ප්‍රසිද්ධ නිශ්ශබ්දතාවය දේශගුණික ක්‍රියාවන්ට හෝ විද්‍යාවට සේවය නොකරයි. University of the Witwatersrand හි සත්ව, ශාක සහ පාරිසරික විද්‍යා (APES) හි පරිසර විද්‍යාව පිළිබඳ මහාචාර්යවරියක් වන සාලි ආර්චිබෝල්ඩ් (Professor Sally Archibald) එනිසාම ඇගේ නඩුව ඉදිරිපත් කරයි.
විද්‍යාව “එහි මංතීරුවේ සිටීම” ඉතා හොඳින් කරයි. නමුත් රේඛා බොඳ වෙමින් පවතින අතර මහාචාර්ය සාලි ආර්චිබෝල්ඩ්ට ද සිය මතය පැවසීමට කාලය පැමිණ තිබේ.
මහාචාර්ය Archibald මෙම වසන්තයේ Wits විශ්ව විද්‍යාලයේ Pro VC සම්මන්ත්‍රණයේදී “දේශගුණික උපදේශනය සහ විද්‍යාව තුලනය කිරීමේ සදාචාරාත්මක අභියෝග / The ethical challenges of balancing climate advocacy and science” පිළිබඳ කතාවක් ඉදිරිපත් කළාය. මාතෘකාව මතභේදාත්මක නමුත් Archibald, ප්‍රථම වරට ප්‍රසිද්ධියේ කතා කිරීම, ඇය විද්‍යාඥයෙකු සහ ක්‍රියාකාරිකයෙකු විය යුත්තේ ඇයි සහ ඒ දෙකටම ඉඩක් තිබිය යුත්තේ මන්ද යන ඇගේ ස්ථාවරය මුල් බැස ගත්තේය.
විද්‍යාව හොඳින්ම දන්නා පුද්ගලයන් ලෙස ඔවුන් ද දේශගුණික ක්‍රියාකාරීත්වයේ ඉදිරියෙන්ම සිටිය යුතු බවට විද්‍යාඥයන් ගණන් බලා ඇති ගෝලීය ව්‍යාපාරය ඇගේ ස්ථාවරය පිළිබිඹු කරයි. එය පෞද්ගලික සදාචාරාත්මක වටිනාකම්වලට එරෙහිව විද්‍යාත්මක වාස්තවිකත්වය ඉදිරිපත් කරයි. විද්‍යා-ක්‍රියාකාරීන් පසුබෑමකට මුහුණ දී ඇත. ඔවුන්ගේ වෘත්තීය සබඳතා අවලංගු කර ඇති අතර සමහරුන් සේවයෙන් පහ කර ඇත.
නමුත් විද්‍යාඥයන් ක්‍රියාකාරීත්වය තෝරා ගන්නා විට ඇති වටිනාකම සහ බලපෑම ඉතිහාසය පෙන්වා දී ඇත. මේ රටේ එය ඒඩ්ස් ප්‍රතික්ෂේප කිරීම ඉවත් කිරීමට උපකාරී වූ අතර අවසානයේ ප්‍රතිකාර ප්‍රසිද්ධියේ ලබා දීමට රජයට බල කළේය. වඩාත් මෑතක දී ජීවිතාරක්ෂක Covid-19 එන්නත් වැඩසටහන් සඳහා සටන් කිරීමට සිදු විය. ඊයම් වායුව, කෘත්‍රිම කෘමිනාශක DDT සහ පරමාණු බෝම්බයේ බලපෑම් වැනි අනතුරුවලට එරෙහිව ක්‍රියාකාරී විද්‍යාඥයන් දශක ගණනාවක් පුරා විද්‍යාව භාවිතා කර ඇත.
විද්‍යාඥයින්ගේ පොදු මධ්‍යස්ථභාවය සහ මහජන සේවයෙන් ඈත්වීම දේශගුණික ක්‍රියාමාර්ග සඳහා අනතුරු ඇඟවීමේ සීනුව දුර්වල කිරීමේ බලපෑමක් ඇති කර ඇති බව නොසලකා හැරීමේ ප්‍රතිවිපාක ගැන ආචිබෝල්ඩ් පැවසුවේ “ මට තවදුරටත් සෙල්ලම් කළ නොහැකියි. එය විද්‍යාව හා පර්යේෂණ කොටස් චෙරි-තෝරා හෝ එකට එකතු කර විසඳුම් ලෙස විස්තාරණය කිරීමට ද හේතු වෙනවා’’
-
දේශගුණික යටත්විජිතවාදය / Climate colonialism
පරිසර විද්‍යාඥයෙකු ලෙස Archibald කාබන් හිලව් කිරීම (carbon offset) සඳහා ස්වභාවධර්මය මත පදනම් වූ විසඳුම් (Nature-based solutions (NbS) විශේෂයෙන් ගැටලු සහගත බව පෙන්වා දුන්නාය. සොබාදහම සංරක්ෂණය සඳහා වූ ජාත්‍යන්තර සංගමය (International Union for Conservation of Nature- IUCN) විසින් ස්වභාවධර්මය මත පදනම් වූ විසඳුම් (NbS) විස්තර කරන්නේ “සමාජ අභියෝගවලට ඵලදායී ලෙස සහ අනුවර්තනය වෙමින්, එකවර මිනිසුන්ට සහ සොබාදහමට ප්‍රතිලාභ ලබා දෙන ස්වභාවික සහ නවීකරණය කරන ලද පරිසර පද්ධති ආරක්ෂා කිරීම, තිරසාර ලෙස කළමනාකරණය කිරීම සහ ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කිරීමේ ක්‍රියාමාර්ග / actions to protect, sustainably manage, and restore natural and modified ecosystems that address societal challenges effectively and adaptively, simultaneously benefiting people and nature ” ලෙසයි.
ලෝක වනජීවී අරමුදලේ (World Wildlife Fund – WWF) NbS සඳහා උදාහරණ ලෙස හරිත වහලවල් හරහා නගර හරිතකරණය කිරීම සහ ගංවතුර අවදානම අවම කිරීම සඳහා වැසි ජලය අවශෝෂණය කර ගැනීමට තෙත්බිම් ඉදිකිරීම ඇතුළත් වේ. අනෙකුත් උදාහරණ වන්නේ කොරල්පර ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම සහ වනාන්තර ස්ථාවරව තබා ගැනීමට දරන උත්සාහයයි. NbS විසඳුමේ කොටසක් පමණක් බව WWF අවවාද කරයි. උදාහරණයක් ලෙස කාබන් ඉවත් කිරීමක් ලෙස රෝපණය කරන ලද දේශීය නොවන ගස් (non-native trees planted) ජෛව විවිධත්වයට අහිතකර ප්‍රතිවිපාක ඇති කරයි. “විභව දේශගුණික ප්‍රතිලාභ පිරිවැයට වඩා වැඩි නොවේ. විද්‍යාව මත පදනම් වූ තීරණ ගැනීම වැදගත්” යැයි එම සංවිධානය ප්‍රකාශ කරයි.
ස්වභාවධර්මය මත පදනම් වූ විසඳුම් වඩාත් භයානක වන්නේ ඒවා පොසිල ඉන්ධන මත යැපීම අවසන් කිරීමේ සහ විමෝචනය අඩු කිරීමේ අවශ්‍යතාවයට මුහුණ දීමෙන් අපසරණය සහ බාධාවක් වන බැවිනි.
ගැටලුව වන්නේ සැබෑ ‘ස්වභාවධර්මය මත පදනම් වූ විසඳුම්’ ඉතා දුර්ලභ වන අතර එයට සම්බන්ධ පුද්ගලයින්ගේ ඉදිරිදර්ශන සහ වටිනාකම් මත එය රඳා පැවතීමයි
“ගැටලුව වන්නේ සැබෑ ‘ස්වභාවධර්මය මත පදනම් වූ විසඳුම්’ ඉතා දුර්ලභ වන අතර එයට සම්බන්ධ පුද්ගලයින්ගේ ඉදිරිදර්ශන සහ වටිනාකම් මත එය රඳා පැවතීමයි. වර්තමාන කාලය සහ මූල්‍ය පීඩනය සමඟ මිනිසුන් බොහෝ විට පිරිවැය සම්පුර්ණයෙන්ම ගණන් නොගන්නා ආධාරක මැදිහත්වීම් වලට තල්ලු කරනු ලබනවා. කාබන් ගබඩා කිරීම සඳහා අප්‍රිකානු පරිසර පද්ධති භාවිතා කිරීම සහ ඔවුන්ගේ ඉඩම් සම්පත් භාවිතා කරන ආකාරය අප්‍රිකානු ජනතාවට පැවසීම දේශගුණික යටත්විජිතවාදයට සමානයි ”ආර්චිබෝල්ඩ් පැවසුවාය.
Archibald පැවසුවේ විවේචනාත්මක ප්‍රශ්න කිරීම් නොමැතිකම යනු සීමාවන්, අන්තරායන් සහ නොවැළැක්විය හැකි වෙළඳාම් පහත් කොට හෝ නොසලකා හැරීම බවයි. සමාජ සාධාරණත්වය සහ ආදිවාසී ප්‍රජාවන්ගේ අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ ගැටලු ප්‍රමාණවත් ලෙස සාධක කර නොමැති අතර, මූල්‍යකරණය, පරිමාණය, නිවැරදි දත්ත රැස් කිරීම, සහ මෙම ගනුදෙනු සහ ව්‍යාපෘති පිළිබඳ විනිවිදභාවය සහ අධීක්ෂණය සම්බන්ධයෙන් කටයුතු නොකෙරේ.
අවසානයේදී ස්වභාවධර්මය මත පදනම් වූ විසඳුම් වඩාත් භයානක වන්නේ, ෆොසිල ඉන්ධන මත යැපීම අවසන් කිරීමේ සහ විමෝචනය අවම කිරීමේ අවශ්‍යතාවයට මුහුණ දීමෙන් ඒවා අපසරණය සහ අවධානය වෙනතකට යොමු කරන නිසා බව ඇය පැවසුවාය. එයින් අදහස් වන්නේ ව්‍යාපාර ආකෘති වෙනස් විය යුතු අතර සාර්ථකත්වයේ ආදර්ශයක් ලෙස සදාකාලික වර්ධනය පිළිබඳ අදහස යළි පිහිටුවීම අවශ්‍ය බවයි.
“පරිසර විද්‍යාඥයෙකු ලෙස මට, සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසර පද්ධතියක් යනු සියලුම අන්තර් ක්‍රියාකාරී සංරචක අන්තර්ක්‍රියා කරන අතර සම්පත් සංසරණය වන එකක්. නමුත් නිරන්තරයෙන් වර්ධනය වන පද්ධතියක් කැළඹීමකින් යථා තත්ත්වයට පත්වෙමින් හෝ කැළඹී තිබෙනවා” ඇය පැවසුවාය.
2015 පැරිස් සම්මුතියේ ප්‍රතිඵලය මගින් පරිසර පද්ධති තුළ කාබන් බැර කිරීම් සහ කාබන් ග්‍රහණය කිරීමේ වෙළඳපළ පදනම් කරගත් ප්‍රවේශයක් අනුගමනය කළ විට ඇය බොහෝ ප්‍රසිද්ධ විවාදවලින් “පිටවී ගිය” බව ඇගේ කතාවේදී Archibald පැවසුවාය.
ඔබට ඔබේ ප්‍රතිපත්ති අනුව ජීවත් විය හැකිය, නැතහොත් ඔබේ ප්‍රතිපත්ති ගැන කතා කිරීමට සහ අනෙක් පුද්ගලයින් ක්‍රියා කරන ආකාරය වෙනස් කිරීමට උත්සාහ කළ හැකිය. මේවා වෙනස් දේවල් දෙකක්.
ඔබට ඔබේ ප්‍රතිපත්ති අනුව ජීවත් විය හැකිය, නැතහොත් ඔබේ ප්‍රතිපත්ති ගැන කතා කිරීමට සහ අනෙක් පුද්ගලයින් ක්‍රියා කරන ආකාරය වෙනස් කිරීමට උත්සාහ කළ හැකිය. මේවා වෙනස් දේවල් දෙකක්.
එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වැඩසටහනට අනුව කාබන් වෙළඳපොළවල් යනු විකිණීමට සහ මිලදී ගැනීමට ඇති කාබන් ණය සඳහා වන වෙළඳ පද්ධති වේ. “හරිතාගාර වායු විමෝචනය ඉවත් කරන හෝ අඩු කරන ආයතනවලින් කාබන් බැර මිලදී ගැනීමෙන් සමාගම්වලට හෝ පුද්ගලයන්ට තම හරිතාගාර වායු විමෝචනය සඳහා වන්දි ගෙවීමට කාබන් වෙළෙඳපොළ භාවිත කළ හැකිය. එක් වෙළඳාම් කළ හැකි කාබන් ණයක් කාබන් ඩයොක්සයිඩ් ටොන් එකකට සමාන වේ.
නමුත් විවේචකයින් පවසන්නේ පාරිසරික බලපෑම සඳහා කාබන් වෙළඳාම ප්‍රමාණවත් නොවන බවයි. වන්දි සහ ආයෝජන ආකෘතියේ විනිවිදභාවය සහ පාලනය ද නොමැත.
-
වාචික මූලධර්ම / Vocalising principles
ඇය මෙසේ ද පැවසුවාය: ‘පිටවීමේ’ ප්‍රවේශය මට තවදුරටත් දරාගත නොහැකි බැවින් මම ක්‍රියාවලියට බලපෑම් කිරීමට මගේ හඬ භාවිතා කිරීමට උත්සාහ කරනවා. ඔබට ඔබේ ප්‍රතිපත්ති අනුව ජීවත් විය හැකියි, නැතහොත් ඔබේ ප්‍රතිපත්ති ගැන කතා කිරීමට සහ අනෙක් පුද්ගලයින් ක්‍රියා කරන ආකාරය වෙනස් කිරීමට උත්සාහ කළ හැකියි; මේවා වෙනස් දේවල් දෙකක්. මේ දක්වා මම මගේ ප්‍රතිපත්ති අනුව ජීවත් වීමට උත්සාහ කළ නමුත් එය ප්‍රමාණවත් නැහැ”
Archibald අරමුදල් ආකෘති සහ ආයතනික හවුල්කාරිත්වය පිළිබඳ කටුක ගැටලුව ද ආමන්ත්‍රණය කළාය “විද්‍යාඥයන් යම් න්‍යාය පත්‍රයක් තල්ලු කිරීමට විද්‍යාව භාවිතා කරනවා, එබැවින් අප තල්ලු කරන්නේ කුමන සාරධර්ම පිළිබඳවද යන්න පිළිබඳව අවංකව සහ විනිවිදභාවයෙන් යුතුව කටයුතු කළ යුතුයි. සමාජයට අපට අභියෝග කිරීමට හැකි විය යුතුයි. සමහර අය තර්ක කරන්නේ ඔබ පොසිල ඉන්ධනවලින් මුදල් උපයන සංවිධාන සහ සමාගම් සමඟ ඔබේ සබඳතා කපා නොදැමිය යුතු බවයි. ඔබ ඔවුන්ව සම්පූර්ණයෙන්ම ප්‍රතික්ෂේප කරන්නේ නම්, ඔබ උදව් කරන්නේ නැහ’’.
Archibald මීට පෙර පොසිල ඉන්ධන සමාගම් සමඟ වැඩ කිරීමෙන් ඉවත් වී ඇත. නමුත් ඇය ද මෙයට මාරු වී ඇත. නමුත් කොන්දේසි සහිතවය.
“විද්‍යාඥයෙකු ලෙස මම ඔවුන් සමඟ වැඩ කරන නමුත් ඔවුන්ට වගවීම අවශ්‍ය බව, ඔවුන්ට නව ව්‍යාපාර ආකෘතීන් අවශ්‍ය බව සහ අපට ව්‍යුහාත්මක වෙනසක් අවශ්‍ය බව මම ප්‍රසිද්ධියේ ප්‍රකාශ කරනවා,” ඇය පැවසුවාය.
සිය ඉදිරිපත් කිරීමෙන් පසු තමාට ප්‍රධාන ප්‍රතිචාර තුනක් ලැබී ඇති බව ඇය පැවසුවාය. පළමුවැන්න නම්, ක්ෂිතිජයේ ඇති තාක්ෂණයන් දේශගුණික විනාශයෙන් මානව වර්ගයා ගලවා ගනු ඇතැයි විශ්වාස කරන අයයි. ඉන් අනතුරුව, ඵලදායී කාබන් ග්‍රහණය කිරීමේ විසඳුමක් ලෙස NbS පොරොන්දුව ඇය ඉවත් කළ ආකාරය ගැන කලකිරුණු අයද සිටිති. තෙවනුව, ඇය පැවසුවේ, සගයන් ඇයට පවසන්නේ, “මටත් මේ වගේ දැනෙනවා, මම හිතන්නේ අපි සම්බන්ධ විය යුතුයි” කියායි.
අවසාන ප්‍රතිචාර දෙක සන්දර්භය, දත්ත සහ ගැඹුරු නියැලීම සඳහා ස්ථානය තහවුරු කරන්නේ විද්‍යා සාක්ෂි නොගැඹුරු ලෙස වටහාගෙන ඇති බැවිනි. අවසාන ප්‍රතිචාරයෙන් පෙන්නුම් කරන්නේ සහයෝගීතාවයේ අවශ්‍යතාවයයි. ගෝලීය උෂ්ණත්වය ඉහළ යාම පූර්ව කාර්මික මට්ටමට වඩා සෙල්සියස් අංශක 1.5 ට වඩා අඩු මට්ටමක පැවතිය යුතු බවට වන නිර්දේශයන්ට විද්‍යාඥයින් සහයෝගය ලබා දී ඇතත්, වසරින් වසර ඉලක්ක මඟ හැරී ඇත.
ආර්චිබෝල්ඩ් පවසන්නේ වත්මන් අවස්ථිති භාවය සහ ලිම්බෝ දේශපාලන කැමැත්තෙන් සහ ස්වාර්ථයෙන් වෙන් කළ නොහැකි බවයි. “දේශගුණික විපර්යාස නවත්වන්න පුළුවන්. ගෝලීය උතුර එය අර්බුදයක් යැයි සිතන විට පමණයි එය කළ හැකි වන්නේ ”
2021 සැප්තැම්බරයේ දියත් කරන ලද Scientist Rebellion යනු විද්‍යාගාරවලින් සහ වීදිවලට ඔවුන්ගේ සටන ගෙන යන විද්‍යාඥයින්ගේ ව්‍යාපාරයකි. දේශගුණ යුක්තිය, ඵලදායී දේශගුණික විපර්යාස අවම කිරීම සහ වර්ධනය සඳහා උද්ඝෝෂණය කිරීම සඳහා ඔවුන් අවිහිංසාවාදී සිවිල් අකීකරුකම තෝරාගෙන ඇත. 2023 මැයි මාසයේදී රටවල් 32ක විද්‍යාඥයන් “The Science in Clear” යන බැනරය යටතේ වීදිවල ප්‍රදර්ශනය කළහ. මෙම සැප්තැම්බරයේ ඔවුන් එක්සත් ජාතීන්ගේ මහා මණ්ඩලයේ රැස්වීමත් සමග “දේශගුණික සතිය” සඳහා නිව් යෝර්ක් හි ටයිම්ස් චතුරශ්‍රයේ විරෝධතාවලට සම්බන්ධ වූහ.
විද්‍යාඥයින් ඔවුන්ගේ විද්‍යාගාරවලින් (ඔවුන්ගේ මංතීරුවලින් පිටතට) නොසන්සුන් සහ අපහසුතාවයට පත් වේ, නමුත් Archibald සඳහා එය විය යුතු පරිදි ය. ඇය මෙසේ පැවසුවාය: “විප්ලවයක් සඳහා තර්ක කිරීමට කිසිවෙකුට අවශ්‍ය නැහැ, මන්ද විප්ලව භයානක, බියජනක සහ නරක විය හැකියි. නමුත් නිශ්ශබ්දව සිටීමේ විකල්පයත් භයානක, බියජනක සහ නරක එකක්’’
